پیش از پرداختن به نقد فیلم بتمن: شوالیه تاریکی، می‌بایست به پیشینه داستان بتمن در تاریخ هنر و ادبیات بپردازیم. بتمن یک سری کُمیک بوک آمریکایی و محصول دی‌سی کامیکس می‌باشد. نخستین بار، شخصیت بتمن در صفحات کارآگاه کمیک شماره ۲۷ در ماه مه ۱۹۳۹ ظاهر شد. از کاراکترهایی که در سری کمیک بتمن وجود دارند، می‌توان به زن‌گربه‌ای (سلینا کایل)، جوکر، کیلر ماث، مد هتز، آلفرد پنی‌ورث، جیمز گوردون، بِین، تالیا الغول، رابین و … اشاره کرد.

فیلم شوالیه تاریکی با طرح گرافیکی آبی رنگی از انفجار آتش آغاز می‌شود؛ انفجاری که از درون آن خفاشی تاریک نمایان می‌شود. سپس دوربین با نمای هوایی (aerial shot) بر فراز ساختمان‌های شهر گاتهام حرکت می‌کند و به پنجره‌های یک برج بلند نزدیک می‌شود. در ادامه یکی از پنجره‌های این برج منفجر می‌شود و دنیای پر از هرج و مرج این فیلم با این انفجار آغاز می‌شود. دو تبهکار که ماسک دلقک‌ها را بر صورت دارند، با استفاده از راپل به پشت بام ساختمان مقابل می‌روند. در نمای بعد، جوکر (با بازی هیث لجر) را در گوشه از از چهارراه می‌بینیم که ساک و یک ماسک دقلک را در دستان خود دارد. همانگونه که او منتظر است، یک ماشین ون می‌آید و او را سوار می‌کند. درون ون تبهکارانی وجود دارند که همگی قصد شرکت در یک سرقت بزرگ از بانک را دارند. رهبر این سرقت بزرگ، جوکر می‌باشد.

در نقد فیلم بتمن: شوالیه تاریکی می‌توان گفت که تنها با یک فیلم ابرقهرمانی مواجه نیستیم. فیلم دریچه‌ای جامعه شناختی است که از طریق آن می توانیم پیچیدگی‌های جامعه معاصر را بررسی کنیم. فیلم یک تفسیر قابل تامل در مورد موضوعاتی ارائه می‌دهد که هم به زمان ما مربوط می‌شوند و هم بی زمان هستند و فیلم را به ابزاری ارزشمند برای تحلیل و بحث جامعه شناختی تبدیل می‌کند.

اسطوره‌شناسی فیلم شوالیه تاریکی

 شوالیه تاریکی که با نام بتمن نیز شناخته می‌شود، خود را به‌عنوان یک شخصیت اسطوره‌شناختی معاصر تثبیت کرده است و مضامین جاودانه‌ای را که در طول تاریخ بشر به اسطوره‌ها و افسانه‌ها شکل داده‌اند، بازتاب می‌دهد. اسطوره بتمن ریشه در خاک غنی داستان‌های باستانی و شخصیت‌های کهن‌الگویی دارد و او را به یک افسانه مدرن متقاعد‌کننده و ماندگار تبدیل می‌کند.

مقایسه تطبیقی بتمن و جوکر با شخصیت‌های اساطیری

بتمن و اودیسئوس

بتمن را می توان با چندین شخصیت اساطیری مقایسه کرد، اما یکی از مناسب ترین مقایسه‌ها مربوط به مقایسه بتمن با شخصیت اودیسئوس در  حماسه «اودیسه» اثر هومر است.  در حالی که اودیسه یک شخصیت قهرمان از اساطیر یونان باستان است و بتمن یک ابرقهرمان امروزی است، آنها چندین ویژگی کلیدی دارند که مقایسه را قانع کننده می‌کند.

• هوش و تدبیر: بتمن و ادیسئوس هر دو به هوش و تدبیر استثنایی خود معروف هستند. آن‌ها برای غلبه بر چالش‌ها و دشمنان به هوش و زیرکی خود متکی هستند. اودیسه به دلیل حیله‌گری در ابداع اسب تروآ مورد تحسین قرار می‌گیرد، در حالی که بتمن به دلیل مهارت‌های کارآگاهی و توانایی در پیشی گرفتن از دشمنانش مشهور است.
• اخلاق پیچیده: هر دو شخصیت در جهان‌های اخلاقی، پیچیده عمل می‌کنند. ادیسه در سفر طولانی خود به خانه با دوراهی های اخلاقی روبرو می‌شود و اقدامات او همیشه با فضیلت نیست. بتمن نیز با ابهامات اخلاقی دست و پنجه نرم می‌کند و از ابزارهای غیراخلاقی برای رسیدن به آنچه که به عنوان یک هدف اصیل می‌پندارد، استفاده می‌کند.
• پس‌زمینه‌های تراژیک: اودیسه و بتمن گذشته غم‌انگیزی دارند که انگیزه اعمال آن‌ها را فراهم می‌کند. اودیسه با عواقب پس از جنگ تروا روبرو می شود، در حالی که بتمن به خاطر قتل والدینش تنها می‌شود. این تراژدی‌های شخصی سرنوشت آنها را شکل می‌دهد و آنها را به مسیرهای مربوطه هدایت می‌کند.
• تسلط بر مهارت‌ها: اودیسه به خاطر تسلط خود در طیف گسترده‌ای از مهارت‌ها، از تیراندازی با کمان گرفته تا داستان سرایی، شهرت دارد. مجموعه مهارت‌های بتمن شامل هنرهای رزمی، کارآگاهی و تخصص‌های فنی است. هر دو شخصیت با تسلط بر استعدادهای مختلف مشخص می‌شوند.

جوکر و لوکی

جوکر، به عنوان یک شخصیت در جهان بتمن، مشابهت مستقیمی در اساطیر کلاسیک ندارد، اما چندین شخصیت اسطوره‌ای و ادبی وجود دارند که ویژگی‌های مشابه خاصی با جوکر دارند. یکی از این چهره ها، خدای فریبکار اسکاندیناوی، لوکی است.

• طبیعت حیله‌گر: هم لوکی و هم جوکر چهره‌های فریبکار محسوب می‌شوند. آنها از مسخره‌بازی کردن، دستکاری موقعیت‌ها و ایجاد ویرانی لذت می‌برند.
• عشق به آشوب: هر دو شخصیت از هرج و مرج و بی‌نظمی لذت می‌برند. به نظر می‌رسد آنها از تماشای سوختن جهان، به بیان استعاری، خوشحال می‌شوند. لذت بردن آنها از ضرب و شتم و خنده آنها در برابر مصیبت از ویژگی های تعیین کننده است.
• غیرقابل پیش بینی بودن: لوکی و جوکر بسیار غیرقابل پیش‌بینی هستند. آنها با هنجارهای اجتماعی یا معیارهای اخلاقی مطابقت ندارند. اعمال آنها بر اساس خواسته‌ها و هوس های خودشان است که می تواند آنها را آشفته و دمدمی مزاج کند.
• فقدان انگیزه واضح: لوکی و جوکر اغلب بدون انگیزه‌های روشن و منطقی عمل می‌کنند. اعمال آن‌ها ممکن است بی‌معنا یا خودسرانه به نظر برسند و پیش‌بینی یا درک مقاصد آن‌ها را برای دیگران دشوار کند.
• اقتدار چالش برانگیز: لوکی اقتدار خدایان را در اساطیر نورس به چالش می‌کشد، در حالی که جوکر اقتدار قانون و نظم را در شهر گاتهام به چالش می کشد. 

الگوی سفر قهرمان

سفر قهرمان یک الگوی معمول داستانی است. این الگو به قهرمانی می‌پردازد که به یک ماجراجویی می‌رود، درسی می‌گیرد، با این دانش تازه کسب کرده به یک پیروزی می‌رسد و سپس با تغییری در شخصیت خود به خانه برمی‌گردد. سفر قهرمان را می‌توان در سه مرحله اساسی خلاصه کرد:

۱. جدایی یا عزیمت. قهرمان جهان آشنا یا عادی را ترک می‌کند.

۲. تشرف یا رهیافت. قهرمان با دنیای ناشناخته آشنا می‌شود.

۳. بازگشت. قهرمان با پاداشی که می‌گیرد، به دنیای آشنا و عادی بازمی‌گردد.

بررسی سفر قهرمان در فیلم شوالیه تاریکی

• جدایی: دعوت به ماجراجویی با ظهور جوکر، نیروی آشفته‌ای که شهر گاتهام را تهدید می‌کند، نمایش داده می‌شود. بتمن که با نام بروس وین نیز شناخته می‌شود، احساس می‌کند برای حفظ نظم در شهر مجبور است با این تهدید جدید مقابله کند. این  مسئله، زمینه را برای سفر او فراهم می کند.در ابتدا، بتمن در پذیرش کامل دعوت به ماجراجویی مردد است. او مطمئن نیست که چگونه با غیرقابل پیش بینی بودن و هرج و مرج جوکر کنار بیاید. او در عین حال با معضلات اخلاقی خودش و پیامدهای اعمالش دست و پنجه نرم می‌کند.
• تشرف: بتمن بعد از ملاقات‌ با مربی که یکی از ارکان سفر قهرمان است، به طور کامل نقش خود را می پذیرد و شروع به درگیر شدن فعالانه با جوکر می کند. آلفرد، لوسیوس فاکس و حتی هاروی دنت در این فیلم نقش مربی را برای قهرمان ایفا می‌کنند. هنگامی متوجه می‌شود که نمی‌توان جوکر را از طریق روش‌های متعارف شکست داد، از آستانه عبور می‌کند.  عبور از آستانه، بتمن را به سمت انتخاب اقدامات شدیدتر سوق می‌دهد. در دنیای ناشناخته، بتمن با معضل اخلاقی نجات هاروی دنت یا ریچل داوز روبرو می شود، که منجر به افشای این موضوع می شود که تلاش او برای عدالت عواقبی دارد و گاهی اوقات می‌تواند به تراژدی ختم شود.
• بازگشت: بازگشت بتمن با اکسیر تعهد به ادامه نقش خود به عنوان محافظ گاتهام است، حتی اگر او در پایان از دست ماموران قانون فرار کند. او نماد امید برای شهر را حفظ می کند.

«شوالیه تاریکی» با استادی ساختار سفر قهرمان را دنبال می‌کند تا معضلات اخلاقی، فداکاری‌های شخصی بتمن و چالش‌هایی را که در تلاش برای عدالت با آن روبرو می‌شود، بررسی کند.

 شمایل‌شناسی فیلم شوالیه تاریکی

«شوالیه تاریکی» یک شاهکار سینمایی است که ملیله‌ای غنی از نمادگرایی و شمایل نگاری را برای ارتقای داستان‌سرایی خود می‌بافد. کریستوفر نولان بسیاری از نمادها و عناصر بصری را برای عمیق‌تر کردن مضامین فیلم و توسعه شخصیت‌ها به کار می‌گیرد و روایتی متراکم از لحاظ بصری و مضمونی خلق می‌کند.

• نماد خفاش: خفاش یک موتیف بصری قدرتمند در سراسر فیلم است. این نشان دهنده ترس، عدالت و تجسم روح جایگزین بروس وین است. تبدیل آن به سیگنال خفاش، نشان‌دهنده امید در مواجهه با تاریکی است.
• آرایش جوکر: شخصیت جوکر با بازی هیث لجر با آرایش ناراحت کننده، لبخند لکه دار و چشمان تیره اش به تصویر کشیده شده است. این آرایش نمادی از هرج و مرج و جنون است. گریم جوکر بر جهان بینی نیهیلیستی شخصیت و رد هنجارهای اجتماعی او تأکید می کند.
• شهر گاتهام: در گاتهام ما با شهری تیره مواجه هستیم که به عنوان بازتابی از زوال اخلاقی و فساد درون مرزهایش عمل می‌کند. آسمان خراش‌ای سر به فلک کشیده و آسمان همیشه ابری به صورت بصری حس یک شهر در آشفتگی را منتقل می‌کند.

نقد فرمالیستی فیلم شوالیه تاریکی

عوامل ساختاری متفاوتی در شکل‌گیری فرم فیلم نقش دارند. کریستوفر نولان با استفاده از این عوامل محتوای فیلم خود را شکل داده است. در زیر به چند عامل مهم در فرم فیلم اشاره می‌کنیم:

• فیلمبرداری: فیلمبرداری، به رهبری والی پیستر، استثنایی است. استفاده از دوربین های IMAX برای چندین سکانس تصاویری نفس گیر را ارائه می دهد و حس عظمت و غوطه وری را ایجاد می کند. فضای تاریک و بد خلق فیلم، که با نماهای چشمگیر شهری مشخص شده است، پیچیدگی‌های اخلاقی و اخلاقی داستان را منعکس می‌کند. قاب بندی شخصیت ها و سکانس های اکشن، همراه با حرکات دوربین به خوبی اجرا شده، به روایت عمق و شدت می‌بخشد
• تدوین: تدوین فیلم با نظارت لی اسمیت استادانه است. سرعت فیلم تند است و تنش را در طول مدت 152 دقیقه ای فیلم حفظ می‌کند. سکانس‌های اکشن به شدت ویرایش شده‌اند، که باعث می‌شود آنها هیجان‌انگیز و آسان‌تر دنبال شوند. کنار هم قرار گرفتن چندین خط داستانی یکپارچه است و تجربه داستان گویی را غنی می‌کند.
• طراحی صدا: «شوالیه تاریکی» از طراحی صدای برجسته‌ای برخوردار است که کیفیت فراگیر فیلم را افزایش می‌دهد. موسیقی نمادین هانس زیمر، با تم ترسناک جوکر، لایه‌ای از ترس و تعلیق را به روایت اضافه می‌کند. استفاده از سکوت و جلوه‌های صوتی، به ویژه در لحظات شدیدتر فیلم، تاثیر رفتار شخصیت‌ها را بیشتر می‌کند.
• رنگ و روشنایی: فیلم از یک پالت رنگی خاموش استفاده می‌کند که با رنگ‌های تیره و تاریک تسلط دارد و ابهام اخلاقی داستان را منعکس می کند. استفاده از نورپردازی LowKey به فضای تاریک داستان فیلم کمک می‌کند و بر تضاد بین نور و سایه تأکید می‌کند.